Ένα έργο υποδομής με περιβαλλοντική συνείδηση

Για την κοινωνία, τις αγορές και τα γεωπολιτικά δεδομένα της Ευρώπης η κατασκευή ενός μεγάλου έργου υποδομής σαν τον Διαδριατικό Αγωγό Φυσικού Αερίου (Trans Adriatic Pipeline – ΤΑΡ), που θα μεταφέρει φυσικό αέριο από την Κασπία στην ΕΕ, ταυτίζεται με τη σημασία και το ρόλο του έργου αυτού: Να συμβάλλει στην ενεργειακή ασφάλεια της ευρωπαϊκής ηπείρου ανοίγοντας νέους δρόμους και νέες πηγές τροφοδοσίας·και να προσφέρει έναν επιπλέον πόρο στο ενεργειακό μείγμα των ευρωπαϊκών χωρών προς ικανοποίηση των ενεργειακών τους αναγκών.

Αυτό όμως που δεν γνωρίζουν πολλοί είναι ότι αυτή η γιγαντιαία επένδυση της τάξης τoυ 1,5 δισ. ευρώ μόνο για τη χώρα μας, επέδειξε υψηλό αίσθημα ευθύνης απέναντι στο περιβάλλον. Έτσι, ταυτόχρονα με τα κατασκευαστικά έργα για τον αγωγό ΤΑΡ σχεδιάστηκε, αναπτύχθηκε και υλοποιήθηκε μία μεγάλη επιχείρηση προστασίας, διατήρησης κι ανάδειξης του φυσικού μας πλούτου.

Διότι όπως τονίζει ο Σωτήρης Κουγιάμης, Μηχανικός Περιβάλλοντος που απασχολείται στο έργο, δεν αρκεί να εστιάζει κανείς στο τεχνικό, τεχνοκρατικό ή μηχανικό κομμάτι υλοποίησης ενός έργου υποδομής. Θα πρέπει παράλληλα να λαμβάνει υπόψη και τον παράγοντα άνθρωπο. Κι ο σεβασμός στον άνθρωπο συνεπάγεται το σεβασμό στο περιβάλλον του.

Ο ΤΑΡ αποτελεί ένα τεράστιο κατασκευαστικό έργο που εκτείνεται σε 878χλμ.–καθώς διασχίζει την Ελλάδα, την Αλβανία και την Ιταλία – εκ των οποίων 550χλμ. περίπου αφορούν τη χώρα μας. Και παρά το μέγεθός του, το έργο αυτό πραγματοποιήθηκε με σεβασμό στο περιβάλλον χάρη στην εφαρμογή καινοτόμων πρακτικών, αλλά και στην εξαιρετική προετοιμασία και κατάρτιση των ανθρώπων που εργάσθηκαν σε όλες τις φάσεις κατασκευής του αγωγού. Είναι χαρακτηριστικό ότι η σχετική Μελέτη Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων του ΤΑΡ, η οποία υλοποιήθηκε πριν την έναρξη της κατασκευής, κατέγραψε και συνυπολόγισε μια σειρά καθοριστικών παραμέτρων. Για αυτό και θεωρείται μία εκ των πιο εκτενών και λεπτομερών μελετών που έχει ποτέ κατατεθεί και εγκριθεί για έργο στην Ελλάδα.

Η όδευση του TAP περνά από τις τρεις βόρειες περιφέρειες της χώρας (Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Μακεδονία), ξεκινώντας από την Περιφερειακή Ενότητα Έβρου και περνώντας διαδοχικά από Ροδόπη, Ξάνθη, Δράμα, Καβάλα, Σέρρες, Κιλκίς, Θεσσαλονίκη, Ημαθία, Πέλλα, Κοζάνη, Φλώρινα και Καστοριά, για να καταλήξει στα σύνορα με την Αλβανία. Πρόκειται για περιοχές με μοναδικό φυσικό πλούτο, χλωρίδα και πανίδα, η διατήρηση και προστασία του οποίου υπήρξε κομβική για το έργο.

Ο σεβασμός στο περιβάλλον τέθηκε λοιπόν εξαρχής ως προτεραιότητα και έτσι, πολύ πριν ξεκινήσουν οι πρώτες κατασκευαστικές εργασίες, μια πολυάριθμη ομάδα Ελλήνων και ξένων εξειδικευμένων επιστημόνων εργάστηκε εντατικά, για να μην διαταραχθεί η ζωή εκατοντάδων οργανισμών στο πέρασμα του αγωγού. Πρώτο και βασικό μέλημα των ανθρώπων του ΤΑΡ ήταν να μελετήσουν τις περιοχές που διατρέχει ο αγωγός, ανοίγοντας διάλογο με περιφερειακές και δημοτικές αρχές, τοπικές κοινότητες και μη κυβερνητικές οργανώσεις. Μέσα από τις διαβουλεύσεις αυτές, η ομάδα του TAP αναζήτησε πολύτιμους γνώστες και συμμάχους, ώστε να περιοριστεί στο ελάχιστο δυνατό το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του έργου. Όπως και έγινε. Οι εκτεταμένες προπαρασκευαστικές μελέτες ταυτοποίησαν βιοτόπους, αλλά και ανέδειξαν παράλληλα νέες περιοχές περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος, καθιστώντας έτσι την κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου ΤΑΡ ένα έργο που σέβεται και προστατεύει το περιβάλλον.

Τις υψηλές προδιαγραφές του TAP υλοποίησαν οι άνθρωποι της περιβαλλοντικής ομάδας του έργου που ένωσαν τις δυνάμεις τους και τις επιστημονικές τους γνώσεις. Για παράδειγμα, ακολουθήθηκαν ειδικές τεχνικές διέλευσης στα σημεία όπου ο αγωγός διασταυρώνεται με ποτάμια κι εφαρμόστηκαν βέλτιστες περιβαλλοντικές πρακτικές όπου συνάντησε σημαντικούς οικότοπους.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο ποταμός Αγγίτης στην περιοχή της Δράμας όπου βρίσκεται ένας υδροβιότοπος μεγάλης σημασίας για το χέλι και τη γραμμοβελονίτσα. Όπως λέει ο Σωτήρης:

«Τον Αγγίτη, όπως και όλους τους μεγάλους ποταμούς που συνάντησε η όδευση του ΤΑΡ (Νέστος, Στρυμόνας, Αξιός, κλπ.), τους πέρασε με σύγχρονες τεχνικές διάτρησης, με σκοπό να μην επηρεαστούν τα χαρακτηριστικά των υδάτων, αλλά και να μην χρειαστεί να γίνει επέμβαση στη παρόχθια βλάστηση. Κι αυτό γιατί η βλάστηση αυτή πολλές φορές αποτελεί βιότοπο προστατευόμενων ειδών, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στον ποταμό Αλιάκμονα στη περιοχή της Καστοριάς, όπου υπάρχει μεγάλη συχνότητα καφέ αρκούδας ή και σε άλλα ποτάμια με την παρουσία πουλιών, βίδρας, τσακαλιών, αγριόγατας κ.ά. Όπου οι τεχνικές διάτρησης δεν ήταν εφικτές, ακολουθήθηκαν αυστηρά μέτρα ώστε οι τυχόν επιπτώσεις να περιοριστούν στο ελάχιστο δυνατό».

Στην περιοχή του Αγγίτη για παράδειγμα, και πιο συγκεκριμένα σε 2 αρδευτικά κανάλια του, για να αποφευχθεί οποιαδήποτε δυσμενής επίπτωση στο ευαίσθητο υδάτινο οικοσύστημα κατά τη διέλευση του αγωγού η περιοχή προετοιμάστηκε κατάλληλα. Εντός της Ζώνης Εργασίας, ειδικοί επιστήμονες του Ινστιτούτου Αλιευτικών Ερευνών (ΙΝΑΛΕ) χρησιμοποίησαν ηλεκτρικό ρεύμα μικρής έντασης για να αναισθητοποιήσουν, να συλλέξουν και να διασώσουν τα ψάρια του υδροβιότοπου. Υπολογίζεται ότι πάνω από 400 ψάρια από 13 είδη συλλέχθηκαν με τον τρόπο αυτό και επανατοποθετήθηκαν στο ποτάμι, ανάμεσα στα οποία ήταν πεταλούδες (αγριοκυπρίνοι), κουνουπόψαρα και η ενδημική γραμμοβελονίτσα του Αγγίτη.

Κλείνοντας το κεφάλαιο της παρέμβασης στη περιοχή του Αγγίτη, ο Σωτήρης Κουγιάμης τονίζει ότι η ροή των ρεμάτων καθ’ όλη τη διάρκεια της κατασκευής των εργασιών διατηρούνταν συνεχής μέσα από σωλήνες και προσθέτει πως

«Πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις ποιοτικών χαρακτηριστικών πριν, κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά τις εργασίες ανάντη και κατάντη του σημείου εργασιών, ώστε να ελέγχεται η αποδοτικότητα των δεξαμενών καθίζησης που δημιουργήθηκαν κατά τη φάση της αποστράγγισης του χαντακιού, αλλά και η όποια πιθανή επιρροή στο ποτάμι».

Αντίστοιχα μέτρα εφαρμόστηκαν στον Γαλλικό ποταμό, με την κατασκευή να ολοκληρώνεται μέσα σε 30 περίπου ημέρες. Συμπεριλάμβανε μάλιστα περίπλοκες εργασίες, όπως: εκτροπή της κοίτης, διάσωση ψαριών και αμφίβιων, δημιουργία δεξαμενών καθίζησης κατά τη φάση αποστράγγισης με αντλίες και καθημερινές μετρήσεις θολερότητας και άλλων παραμέτρων, ώστε να εξασφαλίζεται η ελάχιστη επίπτωση στο ποτάμι.

Καταδεικνύεται ότι πυρήνας της περιβαλλοντικής διαχείρισης των ανθρώπων του ΤΑΡ για να μην διαταραχθεί το σπάνιο και μοναδικό οικοσύστημα της Βόρειας Ελλάδας από την κατασκευή του αγωγού, ήταν η στρατηγική επιλογή προσαρμογής του έργου στις ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος και όχι το αντίστροφο. Χάρη λοιπόν στην εκτεταμένη προετοιμασία και τις έρευνες που προηγήθηκαν, περιορίστηκαν εποχικά ορισμένες κατασκευαστικές δραστηριότητες. Στόχος ήταν να μην επηρεαστούν ευαίσθητες περίοδοι για την πανίδα, όπως το διάστημα αναπαραγωγής, χειμέριας νάρκης και δημιουργίας φωλιών για τα πουλιά.

Στο πλαίσιο αυτό, τα καταφύγια ζωής στο Βέρμιο, την Κλεισούρα, τη Φλατσάτα και τον ποταμό Αλιάκμονα, που αποτελούν διαχρονικά σημεία αναφοράς της καφέ αρκούδας στη χώρα, προστατεύθηκαν. Αυτό σημαίνει πως η κατασκευή υιοθέτησε αυστηρά μέτρα σχετικά με την τήρηση των περιβαλλοντικών προδιαγραφών.

Όμως η ομάδα του TAP πήγε κι ένα βήμα παραπέρα, καθώς οι έρευνες και οι μελέτες για την προστασία του άγριου θηλαστικού έφεραν στο φως ενδιαφέροντα νέα στοιχεία. Πριν την έναρξη της κατασκευής στην Κοζάνη, κι ενώ μέλη της περιβαλλοντικής ομάδας του ΤΑΡ διενεργούσαν ελέγχους σε περιαστικό δάσος της περιοχής που δεν είχε συμπεριληφθεί στα κριτικά ενδιαιτήματα της αρκούδας, διότι ήταν μέχρι τότε άγνωστη η παρουσία της εκεί, έπεσαν πάνω σε αυτό: πατημασιές αρκούδας πλησίον της Ζώνης Εργασίας του αγωγού!

Τα συναισθήματα που ένιωσαν οι περιβαλλοντολόγοι του ΤΑΡ, μεταφέρει ο Σωτήρης, ήταν αντικρουόμενα.

«Αρχικά χαρήκαμε για την εξάπλωση των αρκούδων σε νέες περιοχές, αλλά παράλληλα μας δημιουργήθηκε κι ένα αίσθημα ευθύνης σαν μέλη της περιβαλλοντικής ομάδας του Έργου, ώστε να συνεννοηθούμε άμεσα με την ομάδα της κατασκευής και να συμφωνήσουμε σε μέτρα περιορισμού της όχλησης των ζώων. Όπως και κάναμε».

Η μελέτη και αποφυγή της αρκούδας ήταν μεγάλο κομμάτι της δουλειάς, δεδομένου ότι η καφέ αρκούδα θεωρείται είδος υπό εξαφάνιση στην ευρωπαϊκή ήπειρο, με την Ελλάδα να φιλοξενεί στις οροσειρές της Πίνδου και της Ροδόπης το 50% σχεδόν του πληθυσμού στη δυτική και νότια Ευρώπη. Για να εντοπίσουν, να παρακολουθήσουν και να μελετήσουν το γιγαντόσωμο ζώο, οι επιστήμονες του ΤΑΡ χρησιμοποίησαν την τεχνολογία: Εγκατέστησαν ειδικές κάμερες που έδωσαν πολύτιμα στοιχεία για τις συνήθειες και τη ζωή των αρκούδων. Πληροφορίες άντλησαν επίσης από τα σημάδια σε δέντρα και κολώνες, μέθοδο που χρησιμοποιούν οι αρκούδες για να αποπαρασιτωθούν, να οριοθετήσουν την περιοχή τους, αλλά και να αναγνωρίσουν η μία την άλλη.

Η επεξεργασία των δεδομένων γέννησε την ανάγκη να περιοριστεί το πλάτος της Ζώνης Εργασίας και να γίνει επαναπρογραμματισμός των κατασκευαστικών δραστηριοτήτων, ώστε να έχουν ολοκληρωθεί πριν τη χειμερινή περίοδο για να μην ενοχληθούν τα ζώα.

Η διαδικασία κατά την φάση των εργασιών περιγράφεται από τους ειδικούς του ΤΑΡ ως εξής:

«Με συνεχή παρακολούθηση και καταγραφή παρουσίας πριν και κατά τη διάρκεια της κατασκευής, αναγνωρίστηκαν μονοπάτια και αφέθηκαν συχνοί διάδρομοι διέλευσης στα σημεία με τη μεγαλύτερη συχνότητα. Μερικά επιπλέον μέτρα ήταν ο καθημερινός έλεγχος ώστε να υπάρχει ανοιχτή διέλευση τη νύχτα για τα άγρια ζώα, ακόμα και κατά την περίοδο των εκσκαφών· έλεγχος ώστε να μην υπάρχει επικίνδυνο χαντάκι ή σημείο χωρίς ράμπα διαφυγής όπου θα μπορούσε να εγκλωβιστεί κάποιο ζώο· ακόμα αυστηρότερα μέτρα διαχείρισης σκουπιδιών και υλικών με έντονες μυρωδιές οι οποίες προσελκύουν την αρκούδα· ενημέρωση και εκπαίδευση όλων των ομάδων εργασιών· αλλά και τοποθέτηση ηχοπετασμάτων σε σημεία όπου πραγματοποιούνταν βαρύτερες εργασίες ώστε να αποφευχθεί η μετάδοση του θορύβου και όχληση της άγριας ζωής. Η παρακολούθηση με τη χρήση των καμερών συνεχίζεται και μετά το πέρας των εργασιών, κατά τη φάση της αποκατάστασης».

Οι ίδιες κάμερες κατέγραψαν κι άλλους «ενδιαφέροντες» γείτονες του αγωγού, εκτός από τις αρκούδες. Όπως φαίνεται στο παρακάτω βίντεο, στο φακό του ΤΑΡ ποζάρουν–χωρίς φυσικά να το γνωρίζουν – λύκοι, αγριόγατες, ζαρκάδια, αλεπούδες, νυφίτσες, ασβοί και αγριόχοιροι!

Σημαντικές πρωτοβουλίες πήρε ο ΤΑP για να προστατεύσει και την ορνιθοπανίδα, της οποίας σπάνια είδη συναντά κανείς στη βόρεια Ελλάδα, όπως η χαλκοκουρούνα, ο μελισσοφάγος και η μικρή κουκουβάγια – τρία είδη πουλιών που είχαν χτίσει τις φωλιές τους σε μια παλιά χωματερή στη Γέφυρα Θεσσαλονίκης. Για την προστασία τους, η εταιρεία διέκοψε προσωρινά τις εργασίες κατασκευής στην περιοχή μέχρι να ολοκληρωθεί η περίοδος φωλιάσματος. Τα μέτρα όχι μόνο τελεσφόρησαν, αλλά σε νέα έρευνα που έγινε έναν χρόνο αργότερα, αποδείχτηκε ότι οι πληθυσμοί των πουλιών δεν εγκατέλειψαν την περιοχή. Με την ολοκλήρωση των κατασκευαστικών εργασιών και τα έργα αποκατάστασης που ακολούθησαν, τα πουλιά επέστρεψαν στον οικότοπο και δημιούργησαν ξανά τις φωλιές τους. Αυτό σημαίνει ότι με την παύση των εργασιών αποφεύχθηκε το ρίσκο τα πουλιά να φύγουν από το σημείο και να αφήσουν μόνα στις φωλιές τα μικρά τους.

Συμπερασματικά, οι περιβαλλοντικές δράσεις του TAP απέδειξαν ότι έργα αυτού του μεγέθους και αυτής της σημασίας θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη και άλλες παραμέτρους κατά την υλοποίησή τους, πέραν της ανάγκης ολοκλήρωσης της μηχανικής κατασκευής. Ταυτόχρονα, οι άνθρωποι του αγωγού έβαλαν ψηλά τον πήχη κι έθεσαν νέες προϋποθέσεις και πρότυπα στο πώς ένα έργο με ενεργειακό, κατασκευαστικό και οικονομικό αντίκτυπο, μπορεί να αποδειχθεί επωφελές όχι μόνο για την οικονομία, αλλά και για το περιβάλλον και τις τοπικές κοινωνίες. Όπως το θέτει ο Σωτήρης, συνοψίζοντας

«Σαν Μηχανικός Περιβάλλοντος εργαζόμενος στο Έργο, η καθημερινή τριβή με Έλληνες και ξένους συναδέλφους, αλλά και η συνεργασία μας με εξωτερικούς ειδικούς επιστήμονες, ήταν και είναι μια μεγάλη εμπειρία για μένα. Απέκτησα επιπλέον γνώσεις σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και διαχείρισης των οικοσυστημάτων του, διαχείρισης αποβλήτων, αντιδιαβρωτικών μέτρων, αποκατάστασης περιβάλλοντος, κ.ά. Ήταν πολύ ενδιαφέρον που συμμετείχα στην προετοιμασία, τη φάση κατασκευής και τώρα τη φάση αποκατάστασης ενός τόσο μεγάλου Έργου και που έχω τη δυνατότητα να επέμβω εφαρμόζοντας τις γνώσεις μου, για να εξασφαλίσω την τήρηση των τόσο αυστηρών προδιαγραφών του. Ο ΤΑΡ είναι σίγουρα ένα Έργο που δημιουργεί πολύ υψηλά standards για επόμενα κατασκευαστικά έργα στη χώρα μας.»